Камтарьк ць та ’рихи Бадахшон

Ць руй-и бостоншьносо-ной кофткоу маълум шьдẙк за, қадим одамо, аньз пь асри сонг, пь Помер-ьс зьндагӣ кẙлẙкон. В.А. Ранов ньвиштук за, пь Померон аньз ць даураи мезолит (азораи 8-6 то мьш даура (эра) одамон маскун шьдẙк, ё за неолит (азораи 5-4 (мелодӣ), то мьш даура (эра), ць руй-и ак-дан-мьс лип ҷо-но ними аксо кь мьш зьвẙк маанидод кьнẙк нашẙ. Мьмкин за, ак пь да даур-ьс пь Помер одамои зьндагӣ кẙлẙкон, за дига зьвẙк-гẙл-ьс гап дедẙкон, чьз-бо за, лип ҷойдод-ьт де(ҳ)от-но ӣ нимои нер мьш зьвẙк-гẙл ич-кẙй ма’нидод кьнẙк бас-наису; адӣ ць мобайн тацẙки калима-ьт нимо дарак даю за, ць улокин бошъьндаои Помер це фьриндукон.

А.Н. Бернштам қайд кẙлẙк за, ць қадимулайём зьндагӣ кьнẙк-и одамо пь Помери Ғарбӣ уа ӣ ёдгориои фьриндукӣ шо(ҳ)идӣ даён-ьт, даураи даван (даваныский период), асрои III-I то милод уақтои юнон-ьт бохтар-бо мансуб шьон. М.М. Дыяконов қаалао-бо-и (Қаақа, Ямчьн, Зангвор, Замри Оташпараст) диққат рауона кẙлẙк за, одамои таҷоион ба мьқобили кучманчио пь даураи юнон-бохтар-ьт кушониён гохтẙк. Ман-и В.А.Ранова-мьс қайд кẙлẙк за, қаалаои Помери Ғарбӣ пь асрои III то мьш даура (эра) пайдо шьдẙкӣ, уазифаи мьофизати мардьми кишоуарз ць уҷуми кучманчио иҷро-с кẙлẙкон.

Ць эвропоио Померьт Уахон-бо якьм бор пь асри XIII бозьргонои венецӣ вьрударьн Николло-т Маффео Поло оғадẙк. Николло-ной зас Марко Поло якьмин эвропоӣ за, ць рẙи хи сафарои дига мамлакато, ць уа ҷьмла Помер-мьс-и ньвиштук . Ба ғайри уа ӣ ньвиштук ӣ дигар ягон маалумоти хаттӣ мауҷуд ньст.

Б.И.Искандаров қайд кьну за, пь охирои солои 50-ьми асри ХIХ Помери Ғарбӣ (Шъьғнон, Рушъон, Уахон, агзӣ-и дига Шькошьм-ьт Ғорон) ць ук мьлкои майдаи хи бадил за, ичкẙ-бо-он муте’ ньст, иборат вьдẙк. Пь да даура Англия Индьстони шимолӣ пьрра забт кьну-т, хи (ҳ)удуди то Ауғогньстон васе’ кьну. Соли 1855 шартномаи дустии байни ауғоно-т англисо ба мьқобили Росия-ьт Форс вẙстẙк шẙ. Англия-ьс фай бьхоуд за, Осиёи Миёнаи забт кьну, а Помер ук ҷои мьуофиқ (стратегӣ) Осиёи Миёна насẙк-бо вьд.

Ак кьда мақсад солои 70-80 олимои англис Помери ук майдони тадқиқот-бо табдил даён за, аксарийатон ҷосуси Англия вьдẙк. Ак-дай-гник гирьтдори байни Росия-ьт Англия сар шẙ.

А. Набиев ньвиштук за, соли 1873 Англия-ьт Росия кь мьслаат исон-ьт, укумати подшоӣ саради шимолии Ауғоньстони дарёи Ому (Амударё) Ауғоньстон э’тироф кьну. Ауғоньстон Англия-гẙл шартномаи нангомези Гайдамакӣ имзо кẙл за, мьуофиқи уан мьлкои англис пь Индьстонон це гьзаргои стратегӣ Осиёи Миёна шьхсẙк-бо пь назар вьдẙк. Ауғоньстон-но сиёсати беруна-с Англия назорат кẙл. Англия мири ауғон Абдьрамонхон-бо барои маакам насẙки сарад-ьт, пьрзур кьнẙк-и армияи ауғон 12 лак рупия (ук лак 100 (ҳ)азор рупия) таин кẙл. Абдьрамонхон яроқ-ьт пули зону-т, ҷьк-и ро(ҳ)барии сиё¬сати берунии укумати англис-бо даю.

Н.А.Халфин қайд кẙлẙк за, соли 1883 ньшъондод-ьт ёрдами англисо-гẙл Абдьрамонхон хонигариои Шъьғнон, Рушъон-ьт Уахони (Шькошьм-мьс мьмкин пь да даура пь хонигарии Уахон-ьс атẙғдẙк) забт кьну. Ак-да и гьник Абдрамонхон маслаати байналхалқии соли 1873-и уайрон кьну.

Ванновский хабар даю за, пь Шъьғнон-ьт Рушъон окимои ауғон уахт укуматдорӣ-с кьнон. Пь Рушъон то соли 1886 Гьлзорхон, ба’ди уа ӣ мьрẙк Сайид Акбаршо оким уедон.
А.Серебренников ньвиштук: "…то фар со за, тоҷикои померӣ-но ауол ць дасти хон(ҳ)о шак це вьд, ив исук-гẙл, дьчанд бадтар шьд. Хон(ҳ)о-с ага халқи ғорат кẙлон-мьс за, п-ив мазаб-ьс ғараздор ньшьдон. Ауғонои суннӣ, андозон зиёт кẙлẙк, боломади уан шиаои тоҷик, исмои¬лиои помер-ьс бе дин-ьт эмон исоб кẙлẙкон-ьт, таақиб-ьс кẙлẙкон." Мардьм-ной тоқат тоқ шьдẙк-ьт, тар мьқобьлиятон шьхтẙк. Қьшуни уазмини ауғон ма ҷо-бо асдаён за, базур норозигии халқ-и бартараф кьнон. Охири аугусти соли 1883 намояндаои Шъьғноньт Рушъон ць (ҳ)аракати испьдицои рус Қоқҷар-бо хабар шьон-ьт, дь игитӣ кь Мьрғоб ак-им гник хат-гẙл асдаён: "Ҷьк-и мардьми Шъьғнон-ьт Рушъон, чьтъ то ката, тьмьх-бо бьфамонон, за ауғоно-с бьхоуон мьчьви хь-бо тобе’ кьнон, локин мьх-ьс бьхоуон за, тобеи русо вунон. Ауғоно ць русо, вьрẙк ць пьланг-гник, тьрос кьнон. Ага кь Ғьнд шъовал сад ё азор урус це ису, мьх ауғонои ай кьнон. Илтимос, қьшун асдайьв, илтимос, илтимос!!! Ҷьк-и мардьми Рушъон-ьт Шъьғнон, хи Соиб Боракшо (уло окими мьуақатии Шъьғнон)-но робари-гẙл ҷаамон шьд-ьт, мьслаат-бо оғадон, за хат тьмьх-бо ньвишон, илтимос кьнон, мьш хоишъи генерал-губернатори Тьркистон-бо усьв. Ага тьмьх мьш фоида-бо кушъьшъ це кьньв, ць ауғон чақ халос кьньв, дар рои Хьдо-с гох-ьв, уассалом! Ақсаколи Рушъон Мир-Манзаршо-т дигаро."

М.А.Терентьев қайд кьну: "Укмфармоии Абдьрамонхон пь Помер ць соли 1883 то соли 1895 дауом кẙл. Амондон уазминтарин солои фай сахт бенауои-т, паст дẙкӣ му’мино-ной кеш-ьт мазааб пь таарихи мардьми Помер вьдẙк. Тирамои соли 1883 уахто пь Уахоньт Шъьғнон шурьш сар дẙ. Окими Бадахшон дастгирӣ кьнẙк-бо, окими Шъьғнон Гьлзорхон-бо атряди якнимазора асдаю. Ошубгаро (дарау) ць ман пьзинон, пь олахо хьсари пош кьнон. Ошубгаро дь нафари асдаён уилояти Фарғона ць укумати рус ёрдам тьлапẙк. Локин намояндаои маамурияти подшоӣ ць ёрӣ сар бьпечонон за, мьшкилӣ бояд гьфтьшьнид-гẙл (ҳ)ал шẙ." Акид гьник шурьшчио мағлуб шьон.

19 декабри соли 1883 Уазорати корои хориҷии Россия Великобритания сафир-бо мьроҷиат кьну за, созьшъномаи соли 1873 забти Шъьғнон-и уайрон кьну. Локин укумати англис Ауғоньстон-и тарафдорӣ кьну. Ак-ид-гьник, пь Помер то соли 1895, сар(ҳ)ад ҷьдо кьнẙк-но масала (ҳ)ал нашẙ.

Мьвофиқи маалумоти Ванновский соли 1887 Сайид Акбаршо пь Рушъон дьв ба мьқобили зуроуарии аҷнабио балво бьхезону. Шъьғнон-мьс пь шурьш фа’олият ньмаю. Русо дьв-мьс ёрдам кьнẙкӣ ба гардан назонон. Балвогаро маҷбур хи қьуа-гẙл мьбориза усон, локин мьлки қашоқ-ьт нодор дига мьқобилият ньмаюк бас-наису. Бьсёрии шурьшгароон ҷазо дудук, кь а(ҳ)оли ру-он тоуони ҷанги уазмин вур кẙлẙк.

Ба’ди пахши шурьш а(ҳ)олии Рушъон фай кам шẙ. Ванновский ньвиштук : "Аксарияти кь теғ бьгзаронон ё за, пь асорат насон, Бадахшон-бо усон. Мардьм маҷбур шьон хи мьлки пьртоуон, фирор кьнон тар Фарғона, ук зара ҷион Даруоз-бо. Ць да даура хон-ьт вари уайронаи фьркиндукӣ шо(ҳ)идӣ даён. Пь соили чапи Бартанг фар со-мьс ката қьшлоқ-ной уайрона фьриндук." Аҷаб ньст за, Апхарв мардьмон-мьс ак-пь-ма даура Сариқул-бо фирор кẙлẙкон. Мардьм-ной мьқобилият ба зьди истилогаро дьв дауом кьну. Соли 1888 пь ҷануби Тьркистон шуриш сар шẙ за, халқи Помер ив-гẙл амра шьон. Байтаков за, инга пь Алай це вьдẙк, 26 майи соли 1888 губернатори арбии уилояти Фарғона бо хабар даю за, а(ҳ)олии Тьркистони ҷанубӣ-т Помери Ғарбӣ за, асосан тоҷикоон це, истилогарои фай бад уенон-ьт, дьшъманӣ ив-гẙл кьнон. Ау хабар дудук за, "Амир Абдьрамонхон фай лип гарнизони ць Шъьғнон қеудẙк Бадахшон (Аẙғонистон)-бо, ць рẙи за, уак-мьс норизоии халқ ба амал оғадẙк. "Мьмкин за, акам ғалабаи а(ҳ)олии Помер-и осон кẙлẙк. Гарнизони ауғон пь Шъьғнон шъькаст хол-ьт уа ӣ боқимонда ҷьст тар Бадахшон. Акбаршо дьв ць губернатори ғарбии Фарғона хоишъ кьну за, Шъьғнон пь (ҳ)айати Росия атию.

Мьофиқи маалумоти Ниалло Азиз Акбаршо-но астудукио айнан агзӣ-он ғаждẙк: "Хонии Шъьғнон чанд сол уло ць укумати Росияи хоишъ кẙлẙк вьд за, халқи пь хи тобеият (подданство) қабул кьну за, ць ауғоно тобеият халос шьон, ць руй-и за, ауондоньс мьш хоишъи нисбати укумати русо (ҳ)ис кьнон-ьт барқасд мьш-бо-с зьлм-ьс рауо венон-ьт мьчв-ьс таақиб кьнон, бхоуон-ьс за, мьш ауоли бад кьнон, қашоқӣ-т бенауоӣ-бо бьрсонон, бегьнохо-и жанон, кучьни порфон, шъьтокьни дасти зур кьнон, мол-ьт анҷоми порфон, хироҷи бе(ҳ)ад-ьт андоза уедон, ғьломӣ-бо усон за, бе номьт ньшъон мьрон апиён ё за, ẙдẙғдарьни бадномшьдẙкӣ хи тот-ьт нони ночор ҷо унижъон."

Укумати подшоӣ ма дафа’-мьс мардьм хоишъ-и рад кьну. А(ҳ)олии Помер аньз-мьс мьбориза-и дауом даю, амо қьуао-он за, баробар ньст истилогаро-но қьшуни доимӣ Помер-и забт кьну: ауал Уахони-т ба’д Шькошьм. Ценг за Байтаков хабар дудук, охирои мо(ҳ)и аугусти соли 1889 Шъьғнони насон. Б.Л.Громбчевский ньвиштук : "Шъьғнон насук зьлми беандоза-и ць тарафи дьшъман кь мардьми бечора сар оғад. Кẙй за, яроқ уч кьнẙк це баису, калабьр шьд, шъьтокьн-ьт ёш жонҷинон асир шьд, баази одамои намоён-ной зьмнокьнон Кобьл-бо бадарға кẙл. А(ҳ)оли хи аҷдодо-сариқулио ҷоон ҷьст, амо хитоиоон атряд сардории Чжан-Дарин-гẙл астуд за, гьрезаоон берамона бьлгондон Шъьғнон-бо (ҳ)ай кẙлон. Ауғоноон унижъдукио-и ць дами теғ бьгзаронд." Громбчевский ць рẙи хи уендẙки пь испидиц шъовал за, кь дашъти қад-қади дарёи Мьрғоб рауон вьдẙк, ньвиштук : "Пь мудати се руз мьш-бо гьрезаои шъьғнонон дьчор дед за, пь Россия-но (ҳ)удудон ҷон ба саломат удук. Мь-хон се руз шъовал тẙғд, се руз кь шъовали за, айуони мьрда болоям уаток-ьт буй надẙк, дунд-бо за, испьдицо шъабо маҷбур ць шъовал хела кьнора шьон, дам насон. Арҷо бемор-ьт фьриндукӣ (ць почьк уатокӣ)-ьт захмдор, сафи дьрози жонҷин хи кудакои ширхор пь барьт к-ив сьвд. Кьт-дак, мь-хон ар сари қадам агзӣ манзараи да(ҳ)шатноки қашоқи-т бенауоиён уенд за, ак-да и гник фақат пь Осиё мьмкин за, ук оким дига-ной мьлки забт кьну-ьт, уа ӣ а(ҳ)олии ць ук кьнора сарбьр кьну-ьт ив мьлки биябон-бо табдил даю."
Б.Л. Громбчевский садоқати мардьми Шъьғнон, ив мьносибат ньсбати испьдицои рус тасвир кьну: "Пьзиндон за, аз-ьм рус, ауондон кь дьзону уат, зорӣ-он кẙл за, уаньв-и ць таақиби дьшъман халос кьнон-ьт ив-бо пьшътӣ хазон. Мардьм фай бенауо-т ив ауол танг шьдẙк вьд. Лẙқ п-ив тан ҷьлду-ҷьлду, ив вурхалтао кь ив сьвд, ба ғайри лоқ-ьт тапан-и за, п-ив хоҷагӣ це вьдẙк, ив кудако п-ив дам, хи пуо-с ила-ила кашъол кьнон-ьт тар уло-с (ҳ)аракат кьнон". Испьдиси рус гьрезао-бо то дараҷаи имкон ёрии тибӣ-с бьрсондон, ив захми востон, ць дору таамин кẙлон, хи камтарьк ауқотуории дь ньсф-ьс кẙлон. Амо акам ҷьк ук қатра ць дарё.

Забт кьнẙк ӣ мьлки Помер ць тарафи фиадалои ауғон, ц-ив беад уашигари-с дарак дуд. Ар руз-ьс одам жадон. Қьшлоқо-с пьдитон, кьшът-ьс вьрẙко-гẙл помол кẙлон. Шътокьн-ьт ук қисм жонҷини хубрутар-ьс мири ауғон-бо астудукон, ук қисми дига-с ив қьшун хь-бо куч удук-ьс ё хизматгор-ьс пь гарав зẙғдẙк.

Абдьрамонхон фай золим вьдẙк. Баази мẙлẙкьн-ной арва цомо-с кẙндẙк, ив кучьн-но ук цом, ць руй-и за, ауондон арӣ кьнẙк баисон-ьт, хи мольн-ьт тотьни кур-и сер кьнон. Дигарои ц-ив гардан агзӣ вẙстẙкон-ьс за, ауондон на мисук баисон-ьт, на нидук. Қарауло за, к-ив сарон уеток калтьк-гẙл п-ив сар диён, ага мисук уанви це усу. Голаи қоқ-ьт шъур ив-бо даён за, ць тьшънагӣ азоб харон. Век тьлапон, веки тамоку-гẙл алалаш кьнон-ьт даён за, хи хẙлẙкии бьлгонон. Ба’ди да азоб-ьт уқубат уанви пь шъаарои Бадахшон бьлгонон-ьт, мардьм-бо ньмаён.
Скерский А.Г. қайд кьну за, андози за, кь а(ҳ)оли Рушъон це уетокон, ук вури уазмин к-ив ру вьдẙк. Пь Уахон кь ар сари одам-с 12 рупия (8руб.) уетẙкон; бе ғайри дан ар деқон-ьс осили хи кьшът-ьс хазина-бо бьспордẙк. Бешътари аолии маали маҷбур за, тар ноияои амсоя ҷион, лип қьшлоқо бе одамон фьриндук.

"Ба’ди соли 1889 шьмораи тоҷико за, то 35000 нафар зан-ьт мард вьд, хела кам шьд, ук зара аолии Шъьғнон тар Фарғона-ьт Тагарм ҷьст, ук қисм асирон над-ьт Ауғоньстонон уд, уа ӣ фьриндукии бераамона кь теғон бьгзаронд.

Аолии тоҷик дь округи маамури-бо ҷьдо шьд - Уахоньт Шъьғнон. Уанвьс оким идора кẙлẙк за, (ҳ)арбиёон-мьс п-и дẙст вьдẙк. Ба’ди фикрронио байни уазирои (ҳ)арбӣ-ьт корои хориҷӣ кь мьслаатон оғадẙк за, Помер-бо ук отряди казако ташхис ё санҷиш (рекогносцировка) бьгзаронẙк-бо асдаён, гуё за Россия удуди Помер-и пь айати хи моликият исоб кьну-ьт ич уахт ць уан мьнкир нашẙ. Генерал губернатори Тьркистон А.Б.Вревский таклиф-гẙл, тобистони соли 1891 дашъти Алай-ьт Помер-бо палковник М.Е Ионов сардори-гẙл за, уло-мьс цьмьндпа-и пь Помер вьдẙк, отряд асдаён. Харитасозои таҷрибадор капитан Скерский-т топограф Бендерский-мьс уа ӣ-гẙл амра кьнон.

Улотароон отряд-и уазифадор кẙлẙк вьд за, удуди мьайанкẙлẙкии соли 1873 байни Англия-ьт Россияи, тадқиқ кьнон. Генерал губернатори Тьркистон барон Вревский ук отряди дигар за, п-и айят 32 казак-ьт 80 аскари пиёда атиён, асдаю. Аққони отряд-но уазифа (ҳ)уқукои (ҳ)удудӣ за, уеронон це кẙлẙк, ць сар ҷо ба ҷо кьнẙк вьдẙк. Июли соли 1891 Ионов-но отряд пь дараи Қьзьларт ҷа’м шьон-ьт, Ранкул-бо идон. Цьмьнд за, дарунтар пь тьриторияи Помер атию, аоли бо э’лон кьну за, ам уилоят Россия-бо дохил шẙ. Кь қьшлоқи Саради Уахон-ьт дига ҷоо шьхсẙк-бо, мардьм фай хохишъ кьнон за, хи отряд-гẙл п-ив ҷо алу. М.Е.Ионов ньвиштук: "... русо отряд-и пь хи палу уенон, хьсари пь бехатарӣ (ҳ)ис кẙлон. Ауондон-ьс хи уафодории русо-бо пь намоиш ведон". Унижъук-бо, пь шъовал разведчикои англис Юнгхесбенд-ьт Дэвидсон-бо дьчор шẙ. Ць якьмгӣ ва’даи хатӣ зону за, дига пь Помери Шарқӣ хи пу науеду, ак-да и гник Ионов уан-и кь Индукуш кь шъовал уеду. Дэвидсони хи-гẙл 31 августи соли 1891 Фарғона-бо ижьму. Пь соили дарёи Мьрғоб М.Е.Ионов ук майда отряди лакьну. Гирьдори Англия Росия-гẙл дауом кьну. Уазири (ҳ)арбӣ генерал губернатори Тьркистон бо фьрмаю за, ук партия разведчикои Помер-бо асдаю. Агзӣ отряд (30 нафар) поручик Бржезицкий-гẙл 3 феврали соли 1892 ць Уш Помери Шарқӣ-бо рауон шьон. 15-29 апрели соли 1892 пь Петербург, масалаи Помер (ҳ)ал кьнẙк-бо машваратӣ махсус қеу кьнон.

Кь агзӣ қаророн оғад за, агда гьфтьшьнидӣ Англия-гẙл ак-да арӣ-и ба охир бьрсонẙк даркор (Халфин Н.А.). Соли 1892 ба мақсади за, давлатои амсоя мьлко (владения)-и за, пь Помер Росия-бо-он таальқ це, забт кьнẙк бас кьнон, дастаи полковник М.Е.Ионов пь айати ук баталёни пиёдагард, сесад казак, цьфур туп-гẙл асдаён. Отряд июни соли 1892 пь Помери Шарқӣ иду-ьт, ак-да ҷоои ць ауғоно тоза кьну М.И.Ионов хи уазифаи иҷро кьну-ьт Фарғона-бо унижъу.

1 сентябри соли 1892 қаалаи Шоҷон за, пь соилои Оқбайтал-ьт Оқсу гохтẙк вьдон, отряд саруарии капитани штаби генерали Кузнецов-гẙл пь айати 7 офицер, 1 врач, 172 аскари пиёда (пехотинец), 44 казак-ьт 26 ҷигит асдаён.

Н.А.Халфин ньвиштук за, баори соли 1893 маалумоти хатаромез ць тарафи Хитой дар бораи ҷьдо шẙки удуд (соли 1884) дохил шẙ-т, қарор кьнон за, науук отряд пь айати 175 аскари пиёда, 43 казак, 10 ҷигит взводи сауораи кугард робарии капитан Зайцев-гẙл, асдаён. Ць руй-и за, ць Шъьғнио лип шькоят ису, Зайцев маҷбур шẙ укумати ауғоно-бо хат ньвишу. Хотирньшъон кьну, за мьуофиқи шартномаи соли 1873 ауондон бояд мардьми соили чапи Панҷи халалдор накьнон. Ман-и ба назар насон-ьт укумати русо қарор кьну за, ук майда отряди озмоишӣ С.П. Вановский сардорӣ-гẙл Помери Ғарбӣ-бо асдаю. 27 аугуст отряди Вановский диртарьк ць қьшлоқи Емц апьхшъу за, авуғоно-с одамо-т айуонои Ауғоньстон-бо ай-ьс кьнон усон-ьс. Уахти за, пь Емц идон, ауғоно уанв-и дига аракат кьнẙк на-лакьнон. Ауғоноон нисбати русо 5 маротиба зиёдтар вьдон-ьт ив-бо-с Азонхон сардори кẙл. 27-30 аугьст гьфтьшьнид шьхт. Вановский ауғонои таъкид кьнẙк-бо шьд за, русо-но мақсади ҷанг кьнẙк ив-гẙл ньст, мьуофиқи шартномаи байни Ауғоньстон-ьт Россия сар дайьв мьчьв-и за, тарафи Уанҷ шъон. Азонхон ғẙл дирук-мьс набьхоу. П-ив байн ила задьхьрд шẙ. Вановский кь Уанҷ-ьт кьтали Язгьлом 1 октябри соли 1893 Марғелони нау-бо унижъу.

Пь хи исобот ць Помери Ғарбӣ мардьм озодӣ кẙлẙк за, хуб мьносибат-ьт ёрдамон ив-бо це кẙлẙк, робаладон це дудук, хоишъи тобеиятон це кẙлẙк. Ив ауоли уазнин за, пь Рушъон а(ҳ)олӣ 2 баробар кам шьдẙк, пьра маалумот дудукон. Баори соли 1894 отряди Зайцев-и ак-да дунд қьуа-гẙл отряди капитан Скерский ольшъ кьну. Мардьми Уахон, Шъьғно-ьт Рушъон уазият фай уазмин фьрису. Июни соли 1894 пости Помер (Мьрғоб) Помери Шарқӣ-бо М.Е. Ионов, пига-и генерал майор хи штаб-гẙл (ҳ)озир шẙ. Ауӣ сардори ҷьк-и отрядои Помер-но отряд пь айати 21 офицер, 411 аскари қаторӣ, 119 казак, таин шẙ. 19 июл ць пости Помер (Мьрғоб) сардори штаби отряди Помер подполковник Юденич (оянда генерали белогвардейцо) кь кьтали Кутезак Шъьғнон-бо раасипор шẙ. Ба ғайри дан 14 июни соли 1894 отряд сардории капитан Скерский айати инженер капитан Серебренников, полки саднафара (сотники)-и 6-ьми казакои Оренбург-сотник Рябов (20 казак, 12 аскар) тадқиқоти дараи Шъохдара-бо (ҳ)озир шẙ. Аолии Шъохдара хабар даён за, русоон интизор шьдẙк-ьт зери хатари ауғоно, за уанви Бадахшон-бо бьхоуон бькучонẙк за, хи исуки строб кьнон. Уахти за, Юденич-но партия (даста) қьшлоқи Ғьнд бо рауон шẙ, а(ҳ)оли ба хьшӣ уанви пешъуоз насу. Дастаи капитан Скерский-и пь Шъох¬¬дара 40 нафар одамои бариш-ьт фашъ, айуонои амчьн подошът тиёр кẙлẙки-т юртаон ив-бо дедẙкӣ-гẙл пешъуоз насон. Сардори даста (партия) айуонои қабул накьну, шъохда¬рачио маҷбур шьон пул-гẙл ив-бо пара даён.

Сентябри соли 1895 байни Россия-ьт Англия созьшъ (соглашение)-и махсус ць руй-и ҷьдо кьнẙки марз вẙстẙк шьд за, мьуофиқи уан ць Зор-қул кь Помери Шарқи қад-қади дарёи Панҷ марз (граница) байни Ауғоньстон-ьт Россия ҷьдо шьд. Дарёи Панҷ мьуофиқи протоколи соли 1985 удуди байни Россия-ьт Ауғоньстон э’лон шьд. Соили чапи Даруоз за, пь айати аморати Бьхоро-ьс це атẙғд, тар удуди Ауғонистон шьхт. Ць руй-и ҷьброн кьнẙк-и акда удуд укумати Россия қарор дуд за, қьсмати асосии Помери Ғарбӣ – Рушъон, Шъьғнон-ьт ук қьсми Уахони амири Бьхоро-бо даю, аммо хи гарнизонои арбии пь Помери Ғарбӣ лакẙл. Тирамои соли 1895 пь қьшлоқи Қалаи Вомари Рушъон, қьшлоқи Хорьғи Шъьғнон-ьт баори соли 1896 пь қьшлоқи Зонги Уахон хи постои арбии барҷо кẙл. Аамияти таарихии якҷо шẙки Померьт Россия пь уан вьд за, а(ҳ)олии ҷойдорӣ ць хатари ғьломӣ колонизаторои англисьт уа-и (вассал) ауғоноон халос шьд.
Б.И. Искандаров қайд кьну за, охирои соли 1904 амири Бьхоро беки Шъьғнони Бьхоро-бо қеууьт, беки Исор Остонқьл – қушбегӣ-бо фармон даю за, Помери Ғарбӣ-но мьлко-бо амалдор (чиновник)-и махсус сафарбар кьну за, ауӣ аматарафа сардори отряди Помер-бо итоат кьну. Ак-да и гник идора кьнẙки Шъьғнон, Рушъон-ьт Уахон ақони укумати подшоӣ-бо шьхсу. Укумати подшоӣ якҷо шẙк-и Помери Ғарбӣ-т Россияи бьхоу-мьс за, ць дасти баази мьшкилио Англия-гẙл мьуақатӣ хи иҷрои хоишъи тар чъьпошът ует. Укумати подшои хи муте’ (вассал)-амири Бьхорои маҷбур кẙл за, хи маамурият (амалдоро)-и сершьмори чъьпошът қеууьт ба ҷои уаньв ук амалдор (чиновник)-и таин кьну за, уазифаи беки иҷро кьну. Ад амалдор сардори отряди Помер уло-с аст-ьт, уа-и сьпоришо-с иҷро кẙл. Ак-да и гник мьборизаи дьрозмуддати а(ҳ)олии ҷойдорӣ мьқобили аҷнабиёи хориҷӣ бомьаффақият ба охир ит. Бьсёрии а(ҳ)олии за, ць зьлми амалдорои бьхороӣ ҷьстẙк вьдон, хи мьлко-бо-он унижъд.

И.И.Зарубин, за соли 1914-и пь Помер це вьд, ньвиштук ӣ, ць руй-и осон идора кьнẙк округи Помер цьфур раён-бо ҷьдо шьд: пости шарқӣ пь айати волости Помер-ьт Орошъор; пости Хорьғ-волости Шъьғнон-ьт Рушъон; пости Лангар - волости Уахон; пости Шькошьм – волости Шькошьм. Сардори ар раён офицери отряди Помер таин шьд. Уа ив ёрдамчиои наздик маамурияти волост ё мингбошӣ за, ив-бо-с оқсақоло-т сардорои қьшлоқ итоат кẙлон за, ив тобеоон арбоб-ьт (суд) қозиёон вьдẙк. Ць тарафи амири Бьхоро Помери Ғарбӣ (Хорьғ, Лангар, Шькошьм)-бо бек таин шьд. Локин, уа ӣ таасир фай кам вьд.

Январи соли 1916 Помери Ғарбӣ-бо дохил шьдон-ьс: волости Шъьғнон – ақсақолии Поршънев, Сучон, Ғьнд, Хорьғ, Шохдара, Ҷаушангоз; волости Шькошьм – ақсақолии Дарморахт, Андароб, Баршъ¬¬ор-¬¬¬¬¬ьт Намадгьт; волости Лангар – ақсақолии Лангар, Зонг, Вранг, Шьтхарв.

Рушъон-но алоида ақсақол вьд. Амаги-с пь Помери Ғарби 5536 мẙлẙкьн, 5405 жонҷин-ьт 7696 кудак зьндагӣ кẙлẙкон.

Мардьми Помери Ғарбӣ-но то аморати Бьхоро-гẙл якҷо шẙк-бо, сардор-ьс хьбо хак интихоб кẙлẙкон-ьт идоракьнии ҷамиятӣ вьдẙк. Амалдорои амирон акда тартиботӣ за, асрои аср пойдор це вьдẙк, иуаз кẙлẙк-ьт уазифа-ьс пара дудукон. "Ар кẙи за, бек сардори қьшлоқ (село) таин-ьс це кẙлẙк, ць уан-ьс суми ката – 400 – 500 рупия (160 – 120 руб.) зẙғдẙк. Амо ад сардоро-с тез-тез иуаз шьдẙкон, дига-с таин кẙлẙкон-ьт сумм-ьс зẙғдẙкон. Ць ҷьк уазмин мардьм-бо ць тарафи маамурияти амир таин кьнẙки нукаро вьдẙк за, укумати амир бо-ьс хизмат кẙлẙкон. ив-бо баази имтиёзо-ьс дудукон: ауондон ць хироҷ (андоз) бьспорук-ьт иҷрои баази удадорио озод вьдẙк, пь ук сол-ьс ць амир ним ук ҷома-ьт сала (сарьпо) зẙғдẙкон. Уа ив шьмора-ьс сол ба сол зиёдтар шьдẙк, барои за, бек ць уаньв-ьс сум зẙғдẙк. Соиби уазифа (чин) шẙк-бо хи қьшлоқ-ной одамо-ьс азобьт уқубат кẙлẙкон за, норозигии халқи бечора-ьс зиёт кẙлẙк. Шьғл (касб)-и асосии мардьм, аксо-гник кьшът-ьт кор вьдẙк, ғондьм, боқла-ьт ужъдьн-ьс зиёдтар уетокон. Пь Шъьғнон, Рушъон-ьт Уахон 1902-ьм сол 37 хоҷагии бой, 282 хоҷагии миёна, 1068 хоҷагии камбағал-ьт 40 хоҷагии тамоман бе замин вьдẙк. Ць дан маалум за, 80% хоҷагиои камзамин ё безамин-ьс ташкил кẙлẙк.

Соли 1903 пь Шъьғнон, Рушъоньт Уахон 130,7 азор пуд осил ҷаам шьдẙк за, ць дан: азор пуд, урвьс-13, 6 азор пуд, мьжъик (карошъ) -32, 5 азор пуд, ужъдьн -13, 5 азор пуд, боқлогӣ-19, 4 азор пуд. Ак ць ма (ҳ)осил деқоно-ьс 13 азорьт 70 пуд (10.500 руб пул, 80 тин ук пуд йау) хироҷ-ьс хазинаи амир бо дудукон.

Барон Черкасов ньвиштук: "Ҷои зисти мардьми куистон-бо наздик це шẙи, бенауоии а(ҳ)олӣ-бо ив намуди замино шо(ҳ)идӣ даю: байни шъах-ьт амбӣ ук чакальки майда (клочок) замини афраҷӣ (тошая) регӣ-ьт ҷарқатӣ уен-и за, урвьсон кьшът кẙлẙк. Ук-дак, маалум шẙ за, ар деқон-бо уа ӣ ук парча замин ценг лозим-ьт қиматок вьдẙк…"

Мьуофиқи исоби омории сардори пости отряди Помер соли 1905 ць ҷьк кам осил пь Шькошьм шьдẙк: 5 пуд йав-ьс ук одам бо баробар оғадẙк.

Ҷубор ньварẙк ук уазминтарин ари вьдẙк, ць руй-и за, асбоби лозими-ьс кам пайдо шьдẙк. Черкасов хабар даю за, соли 1906 а(ҳ)олии таҷоӣ дь ҷубори ката обёри кьнẙк-и заминои байни Рьн-ьт Намадгьт, и-дигар байни Лангар-ьт Зонг-ьс ньварон за, отряд-ьс ив-бо асбоб-ьт, шъах бьтарконẙк-бо дору (порох) ёрдам кьну.

Шьғли дигари асосии мардьми Помери Ғарбӣ, адӣ айуондорӣ вьдẙк за, молдорӣ (мельт вьз) бешътар тараққӣ кẙлẙк, ць руй-и за, ам-ьс хьм-ьт гушт дудукон, ам пом (бьзму)-ьт ам пуст (кьрẙст). Аксарият-бо молдорӣ боигарии асоси вьдẙк-ьт ц-ив липӣ некауолии ив соиб-ьт оила уобаста вьдẙк.

Айуонои боркашъ-ьт сьуори – вьрẙк-ьт хẙр, шъьтьр-ьт пь баази ҷо хьжъгоу-ной (кутас) шьмора камтар вьдẙк. Вьрẙк фақат-ьс сьуори-т вур хашẙк-бо истифода удукон.
Уахио-с чоруодорӣ, хьжъговдорӣ-т моли майдадори-с кẙлẙкон. Моли майда (мельт вьз)-ной нарх соли 1903 ць 2 рупия вьрозо навьдẙк. Пь Шъьғнон, Рушъон-ьт Уахон 32 295 сар моли майда-ьт 3427 айуони каташъох вьдẙк за, а(ҳ)оли-с ць уаньв 80 сар мол-ьт 210 айуони каташъох хироҷ (налог) дудук, ё за пул-гẙл 1850 рубл ць исоби 1 рубл моли майда-ьт 5 рубл айуони каташъох. Андозаи умумии хироҷ ць а(ҳ)олии Шъьғнон, Рушъон-ьт Уахон 5560 рубл мьайян шьдẙк. Ак-да и гник пь ук сол ць акдунд а(ҳ)оли 18 азор рубл-ьс хироҷ (налог) зẙғдẙкон.
Мьуофиқи исоби барон Черкасов соли 1905 пь помери Ғарбӣ наздики 8500 сар айуони каташъох, 33 000 моли майда, наздики 800 вьрẙк-ьт 100 шъьтьр вьдẙк. Пь Уахоньт Шъохдара баази одамо-но ук ду-рẙ сар хьжъгоу- ¬¬мьс вьдẙк. Хоҷагио-и за, на вьрẙк-ьт на чоро ив-но ньст, фай лип.

Ниол бьшъинонẙк-бо-мьс а(ҳ)мийат-ьс дудукон. Бешътар пь дарё лав бьшъинондẙкон-ьс. Ць руй-и за, замино-ьс ць обхезӣ мьофизат-ьс кẙлẙкон.

И.И.Зарубин ҷьк-ҷо сьпорьшъ даю за, ниолои ць нобуд шẙк мьофизат кьнон.

Ць руй-и ҷьлавгирӣ ць ҷангал ськьндъẙк сардори отряд И.Д.Ягел 24 марти соли 1916 фармони махсус ньвẙлд: "Ць даста-и фай лип скьндъук-ьт нобуд кьнẙки ҷангал, ць тарафи тоҷико пь удуди пости Лангар, таклиф кьньм за, мудати 2 сол ць ҷангал ськьндъук дẙст хашъон. Хи зарурат-бо а(ҳ)оли ць рьшъта-т улокин дьрахто-но-и ськьшътẙкӣ кьнда-о истифода усон. Волост-ной-т ҷойдорӣ ақсақол уазифадор за, иҷрои фармонӣ назорат усон. Кẙй за, амри уайрон це кьну, айбдор исоб шẙ-т 15 рубл ҷарима шẙ, зẙғдẙки (ёз) бьлгондẙк шẙ."
Дзагуров Г. қайд кьну за, шьғли асосии мардьми Помер пь уа даура (соли 1916) дастбофӣ ць матои пашъмина (трикотаж) – ҷьраб-ьт бела, ньмад мьндẙк, пуст арӣ кьнẙк (вьрẙк лавозимот-зин, лаҷом), попушъ-кẙвд, кьлолӣ, чубтьрошъӣ, ойнгарӣ (кузнечньй)-ьт дигаро вьдẙк.

Мьуофиқи маалумоти А.А.Бобринская пь Уахон-ьт Шькошьм зиётар матои пашъмина-с ифтукон за, сифатан ук чанд намуд вьдẙк. Матои шъẙх (сердошът)-ьт вьзок пушъок-бо (чакман, рағза уол-ьт шъавӣ) мẙлẙк-ьн ифтукон за, порча - порча ив дьрози 20-22 аршъин (газ -71 см), ив паами 7, 5-8 вершков (баробари 4, 4 см.). Жонҷин-ьс ць ру-й одат ҷьраб ифтукон за, сернақш-ьт нигор вьдẙк.

Офицери рус Муханов ньвиштук: "Тоҷикоон фай устоои (ҳ)унарманд… Ҷьк чизи солдат-бо даркорӣ, адӣ: мо(ҳ)ут (сукно) пальк-бо, рағза ҷьраб, бела-т олах попушъ (кẙвд) за, солдат-бо фай лозим вьд, гохтон-ьс. Ауондон кẙй за, чизи фьрмуд-ьс, ив мауод-гẙл-ьс гохтон. ив-но-дак, баази уахт корга-мьс ньст вьд, мьзди ночиз-ьс зẙғдон. Ук порча матои ифтукӣ чакман гохук-бо 2 кьло йауьс зẙғдон."

И.И Зарубин ёдоуар шьдẙк за, пь Помер ць ҷьк-и касб-о о(ҳ)ангарӣ- но қьрб фай бьланд вьдẙк. Корга-и баази уахт-ьс пь ҷои кьшъод дедẙкон. Коргахона-т асбобои о(ҳ)ангарии-ьс мьқаддас исоб шьдон. Одамо о(ҳ)ангарии касби Доут ғаждон-ьт, зиёрат-ьс кẙлон (хи панҷаи уедон кь сонги корга ру (кузнечньй камень), ба кьнон, хи панҷаи хи лафч-ьт ба’д хи пешъонӣ-бо усон. Устои о(ҳ)ангар но ёрдамчӣ вьдẙк, за ба’ди иҷозат ць усто зонẙк, мьстақилона арчӣ сар кьну. Қариб за, доим устои о(ҳ)ангар фьрмайẙк (заказ)-гẙл арӣ кьну-ьт алоида асбобоӣ за, ив-бо талабот зиёт (дур, кел), доим и-нотиёра гохтẙкӣ аст.

Шъьфуни мардона-т занона-с ць шъох ё за, ць дьрк тулдукон-ьт баази уахт ороишъ-ьс дудукон за, ма(ҳ)орати махсус-ьс тьлаб кẙлẙк. Пь баази ката қьшлоқо чархашъукьз вьдẙк, за кел-ьт дур, табар-ьт дига чизои тез кьну-ьт мьзд зону, ць ар хоҷаги 1-2 кьло ғондьм ар сол.

Чубтьрошъӣ ук мамули арӣ вьдẙк, устои алолкор кам дьчор шьдẙкон-ьс: ауондон-ьс вьрẙк-ной зин гохтẙкон, хон-ьн-бо вар, ё хон-ьт арам-ьт пешъуоз-ьс гьлкори кẙлẙкон. Баази устоои ҷойдорӣ дьркин попушъ-мьс-ьс гохтẙкон за, ба гуфтаи Зарубин пь Бартанги мьшо(ҳ)ида кẙлẙк.

Мьуофиқи тадқиқоти шарқшинос (ориенталист) М. Венюков пь нимаи ауали асри ХIХ а(ҳ)олии Уахон рег-ьc зьнудукон-ьт ць ван тилло-с ньвẙлдẙкон. Аккад-и шьғли асосии мардьми Уахон вьдẙк. Тиллоӣ пь наздики Шькошьм Даршъай дара, Панҷ дарё лав, пь дараои Андароб-ьт Тоқахона дара-ьс авẙлдẙкон. Ма шьғл-гẙл на фақат а(ҳ)олии ҷойдорӣ, балки ауғоно-мьс-ьс машғул шьдẙкон за, ць тарафи чапи дарёи Панҷ-ьс мẙтав ньштẙкон. Ць уахт, Помер мардьм шъьпьн гохẙк-гẙл саргардон вьдẙкон. арзи шъьпьн гохẙк пь Уанҷ за, 10 шъаб-ьт рузьс дауом-мьс кẙлẙк, пь ҷьк-ҷо маалум вьд. Пь рьшънидон (домна) то 150 пуд маадан якбора-с ветẙкон.

Д.Л. Иванов шо(ҳ)иди (ҳ)ол за: "…намак ць Помери Шарқӣ-с (ць Аличур намак қӯл,) оғадẙкон. Хак-дак ба-сари намак шẙк тьрос-ьс кẙлẙкон, маатал-ьс шьдẙкон за, кадӣ-бо ғондьм иду-т қьрғьз намак ижьму. Упадон мь казако (аскаро) ук қап намак сар ат кẙл-ьт бьхоудон ук мьт ук куистонӣ-бо даён. Упа-дак-он чанд нафар намак тьлапẙкон сар кẙл агзӣ за, чтъкько қанд це тьлапон: цьмьнд дẙст хьдбасар ць қап намак ньварон-ьт, пь хи доман гохон, дунд-бо за, ним қапон базур ц-ив чанг зẙғд. Намакӣ чизи баарз-ьшъ гьник пош-ьс кẙлẙкон.

С.К.Коржинский ньвиштук: "Тамоми ауқотуорӣ бе намак харон. Пь да мьлк пь ягон ҷо намак ньст. Уан-и ць ҷоои дир ижьмон. Ць Бадахшон (уабар) баазан сонгин намаки шьтқатӣ ижьмон, ук пудӣ 1 руб. 80 тин-бо пара даён. Ць Рангкул-мьс кам-кам намак ижьмон за, фай қиммат, уа ӣ-зонẙк-бо зур на-иду-т мардьм бе намак-мьс хи зьндагӣ уло усон."
Ць шъькорон лип саёоои рус ньвиштук. "Уахонио боз-гẙл шъькори фай фрӣ-с дẙлдукон. Ар кьдьм уахонии дорьм (зажиточньй)-но бози даст-и за, мьдом п-и дẙст-ьт кьди қадпасти ҷойдорӣ вьдẙк.

А(ҳ)олии Помер ць ҷьк-и намуди ёрии тибӣ ма(ҳ)арум вьд. Фақат ба’ди ташкил шẙки маамуриати (ҳ)арбӣ пунктои тибӣ атъ шьон за, (ҳ)арбио-бо хизмат кьнон. Мьуофиқи имкон, мардьми таҷоӣ-бо-мьс ёрии тиббӣ-с бьрсондẙкон. Соли 1907 ҷои касал қабул кьнẙк (приёмньй покой) 4 кат-гẙл барои табобати а(ҳ)олии ҷойдорӣ атъ кьнон. Ць ар хел вабо сар дẙк (эпидемия) вьрачои рус чандин одамоӣ ць марг чангол халос кьнон.

Барон Черкасов соли 1904 ньвиштук : "Ць хьрь хьроки кам-ьт шароити уазмини хоҷагӣ пь Помери Ғарбӣ маргьмьр-и чьтъ фай лип, ценг одами табиатан бақуат за, тар катасолӣ хьсар бьрсондẙк."

Пь Помер бесауоди укмфармо вьдẙк. Ук дь мактаби динӣ (маз(ҳ)абӣ) мауҷуд вьдẙк за, пь уанвьс одамои бадаулаттар зьмнокьн таасил кẙлẙкон. Дар бораи сауоднокии мардьми Уахон капитан Путята солои 80-ьми асри ХIХ ньвиштук : "Сауодноки тарақи накẙлẙк. Ценг мьло за, бьлавẙк байсу, то хьд-и қозӣ за, ба’д-и Хон дьйьм шахс пь мьлк исоб шẙ, на-бьлавẙк байсу на-ньвишук."
Капитан Ванновский ньвишу: "Мактабоон аст, локин маалимо камсауод, ба’д тот-ьт ноньн-но-мьс имконияти хи кудак пь мактаб лакьнẙк ньст, пь 6-7 солагӣ зоман коргар исоб шẙ."
Б.В. Станкевич соли 1900 пь Шъьғнони ук тоқа маалим-и пайдо кẙлẙк-ьт халос.

Охирои асри ХIХ ауалои асри ХХ а(ҳ)олии Помер қариб ҷьк бесауод вьд. Пь ук-дь мактаб за, машғулият-ьс халифа-т мьлоо це удукон, талаба-и асосан-ьс китобои динӣ бьлавẙк ихтукон-ьт бас.
Соли 1909 пь Хорьғ мактаби русӣ-маалӣ (русско-туземная школа) атъ шẙ, за пь уан кудакои а(ҳ)олии Помери Ғарбӣ таалим зонон.

Пь да соло деқонои мардикор за, маусьми-с пь зауод-ьт фабрика, кони ангьшътсанг-ьт устохонаои уодии Фарғона-ьт мьлко-и Тьркистон арӣ-бо це шьдẙкон-ьс, оқибат ук қьуаи бьзьрги револю¬ционии пь куистон ба уьҷуд ижьмон. Ив шьмора чанд азор-ьс ташкил дуд.

В.В.Бартольд, - қайд кьну за: "тобистон пь Самарқанд сари ар қадам коргар ць Бадахшон оғадẙкӣ сардьчор шẙ."

Соли 1913 ць қьшлоқи Рьн Амирбеки Қиёбек мардикоро-гẙл алалаш шẙ-ьт ба сад азоб-ьт уқубат, шъаб-ьт руз пои пиёда пь шъаари Фарғона иду. Аул ук сармоядор мẙлẙк-бо табелчӣ шẙ, ба’ди ук сол пь кони ангьшти Қизилкия пь арӣ атию. Заамати пьрмашаққат-ьт тоқатнофарсо, шароити уазмини арӣ цьмьнд амрагьни Амирбек-и ць байн усу. Се соли арӣ пь кони ангьшът Амирбек-но ҷаонбини-и васе’ кьну, ць ҷи(ҳ)ати сиёсӣ фа’ол шẙ. Оқибат соли 1921 пь хи қьшлоқ аёти науукӣ барқарор кьну.

Соли 1903 фай соли уазмин Помер-бо ису. Ба’ди зьмистони қаратун (хьньк) айуоно лип талаф шьон. Боломади дан баори кьшът чъьпошът уазу за, оқибат (ҳ)осил фай кам шẙ. Аоли пь ук уазияти фалокатоуар уазу. Боломади дан укумати подшоӣ маамурияти Бьхоро-бо хи розигӣ даю за, хироҷ ць айуон ак ць ма сол-мьс ҷам’ кьнон. Ҷам’ кьнẙки хироҷ пьрра пь амалдорои тьлтхьри амир дẙст вазу, офицерои отряди Помер хьсари пь да арӣ ичӣ алалаш на-кьнон за, дай оқибат ғоратгарии мардьм ць тарафи амалдорои амир сар шẙ.
Раҷабов З. қайд кьну за, аолии Шъохдара, Ғьнд-ьт Уахон агенти сиёсии Бьхоро-бо шькоят ньвишон: "Бедодгарии ауали бьхорогио пь дан за, зякетчӣ (одамои за андоз ҷам це кьнон), бехабар пь айлоқон шьдẙк, жонҷин-ьт айуоноон исоб кẙлẙк, беадолатона ць 20 сар айуон укон зẙғдẙк, кẙй-но за 20 сар навьдẙк, ць 10-он уки порфьдẙк. Мьуофиқи шариат бояд за, ць 40-ук сар айуон зонẙк мьмкин, ць мьчьв ць 7 ук сарон зẙғд."

30 июни соли 1903 а(ҳ)олии қьшлоқи Зонг ць одамои амир хоишъ кьнон за, мьуофиқи расм-ьт ан’ана ць 40 сар – ук сар вьз ё мел хироҷ зонон. Ба ғайри дан, бояд моли миёнаи зонон, ауондон ҷьдо карда ката айуон-и порфон.

А(ҳ)оли-и ғажу: "Деқони балуогар-ьт босмач-бо табдил на-дайьв, ...ба ҷон мьчьв-и на бьрсоньв (не притесняйте нас)," - нақл кьнон, - Қурбон Му(ҳ)аммад-зода-ьт Му(ҳ)аббат Шо(ҳ)-зода.
Ҷьуоб даён за, ад мьш арӣ ньст, мьх-ьс Бек амри иҷро кьнон.

Амалдоро (чиновник) пь қьшлоқи Зонг шъаб алон. Шъаб ук нафар ць ақсақол тьлаб кьну за, ауӣ хи зас ӣ-ҷо асдаю, уа ӣ дигари ук жонҷи хьшру тьлаб кьну, – ньвиштук А.Набиев.
Мьуофиқи маалумоти Б.Г. Ғафуров-ьт Н. Прохоров амалдорои амир астудукӣ ба ғайри ҷам’ кьнẙки андоз за: "ць андоза берун-ьт зурнорасон це вьдẙк, дьв-ьс хи уахтхьшӣ-бо шъьтокьни хьшру-т зьмнокьн-ьс тьлаб кẙлẙкон."

Уақти за, ақсақол мардьми Зонг-бо тьлаби амалдорои амири нақл кẙл, ауондон за, бе-уан-дак-мьс ив тоқат тоқ шьдẙк вьд, ҷьк-дак кь хьлосаон оғад за, уанв-и жанон-ьт, хак ҷиён ць хи мьлк тацон. А(ҳ)олии қьшлоқ уҷум кьнон, амалдоро-ной дẙст-ьт пу-и вондон, ив яроқи порфон-ьт хẙр-гьник чькон. Зонг-но шуришгар деқоно ба’ди ҷазо даюк-и уаньв, ць хауфи оқибати хи арӣ, ць хи қьшлоқ тацук-бо шьон. Шъаб амир-ной одамои атъ кьнон-ьт ғажон: "Ягон ҷо гир нашьв-ьт наальв, ць удуди Уахон незьв."

Олими рус Н.Л. Корженевский шо(ҳ)ид за, 30 июни соли 1903 гарнизони начандон катаи пости Лангар бонги хатар э’лон кьну-ьт кь пу хазу. Пь қьшлоқи амсоя Зонг а(ҳ)оли амалдоро (чиновнико)-и амир за, андоз - закот ҷам’ кьнẙкон оғадẙк, надẙкон-ьт ив дẙст-ьт пуон вẙстẙк.

В. Рацек пь хи дневник қайд кьну за, хорунжий (рутбаи якьми офицер-казак)-гẙл Явинский фауран хи аскаро-гẙл Зонг-бо рауон шẙ. Пь да даура мардьм-ьс ҷẙк-бо тиёрӣ кьнон: айуоно-с ай кьнон-ьт хи лоқ-ьт пар-ьс вур вондон. Явинский ба ук азоб уанви ць шъовал бьлгону за, хи қьшлоқӣ на-ла-кьнон.

Таақиқи (расследование) ба’дина за, амалдорои подшойён це бьгзарондẙк, агзӣ олати мьқаррар кẙлẙк: "уоқеаи қьшлоқи Зонг ук таркьшъи қаар-ьт ғазаби халқ нисбати маамурони Бьхоро (ҳ)исоб шẙ. "…амалдорои амир уа беадабиои нисбати тоҷикои куистон за, тарзи аёти патриархалӣ ць сар це бьгзаронон, хьбо-он рауо уендẙк, мардьм-ьс тар ив фосиқии шауонии ук нафрат-гẙл касон-ьт ич уахт тоб-ьт тоқат на-кьнон." А(ҳ)олии Уахон дь пу пь ук кẙвд ведон за, ага ив мьлк (край) Россия-гẙл якҷо нашẙ, ауондон ць сар(ҳ)ад берун (за кордон) незон. Ив қарор дẙнд-бо мьстаакам вьд за, то амалдори подшо исук ауондон-ьс пь бьта вишо хьсар пош кẙлẙкон ё пь тарафи чапи Панҷ зьндаги-с кẙлẙкон.

Соли 1904 барон Черкасов пь хи исобот ць сафари хизмати бекигарии Помер за, таальқ аморати Бьхоро-бо це ньвишу: "Ценг за маалум це соли 1903 уахио-и Бьхоро (ҳ)удуд қатиянон арз кẙл за, ага ук-ёна амалдори бьхорӣ п-ив мьлк пайдо це шẙ, ауондон уан-и жанон-ьт хак-дак незон тар уабар. Мирзо Юлдошбек-бой-додхо пьзинд за, ад мазоқ ньст, ауондов хи арӣ-и кь мьчьв гохон. Аг-да и-гьник, ць тирамо(ҳ)и соли 1903 Уахон ць амалдоро (чиновнико)-и бьхороӣ халос шẙ.

Задьхьрди қьшлоқи Зонг сабаб шьд за, а(ҳ)олии Помери Ғарбӣ ба мьқобили укумати амир кь пу хазу. Кь тоз-дак (ҳ)аракати халқ-бо ҷьк-и Уахон-ьт бешътари қьшлоқои Шькошьм алалаш шьон. Тирамо(ҳ)и ак-ад сол агзӣ норозигӣ-о пь Шъьғнон-ьт Рушон ба уьҷуд исон за, то зьмистони солои 1903-1904 дауом кьнон-ьт қариб за, шурьши яроқнок-бо табдил шẙ. Пь ар қьшлоқ ць 50 то 60 шурьшгар-ьс қадам дедẙкон. Ауондон-ьс мардьми даауат кẙлон за, андоз (закот) на-дайьв, удадорӣ (повинность) иҷро накьньв.

Норозиги-т э’тирози халқ пь Помер дауом кьну. Барои акдан агентстваи сиёсӣ пь Бьхоро маҷбур шẙ, Помери Ғарбӣ-бо хи амалдор барон Черкасови таақиқ кьнẙки уазият-бо асдаю.
20 июни соли 1904 барон Черкасов Мьрғоб исук-бо, ук гала гьрезаои шъьғнонии дьчор шẙ за, ць зьлм-ьт таақиботи укумати амирон Помери Шарқӣ-бо це ҷьстẙк. Ба’ди гап-ьт гьзори дьроз уанв-и розӣ кьну за, дьв Шъьғнон-бо унижъон. Ау ив-бо пьшътибонии агентстваи сиёсии уаада даю.

Ба’ди баргашът хи мьлко-бо, ауондон дьв ць ҷониби амалдорои амирӣ грьфтори ҷазо (репрессия) шьон. 4 августи соли 1904 пь қьшлоқи Поршънев Бек-но йигито пẙндз нафар ць гьрезаои банд кьнон. Ук нафар ць уаньв пьртоу хьсари пь дарёи Панҷ-ьт ҷẙ тар уабар. Чор нафари дигари пь байни Поршънев қамчинпеч кьнон-ьт ба’д ив дẙстои тар чъьпошът вондон, саркалапо пь дьрахт ауезон, то за бек Юлдош-бой ак пь да дьрахто-ной соя ауқот харẙки тиёр накьну. Бек-но сарбозо пь да уахт уа ив пушъоко-т пул-ьт дига чиз-ьт чораи шъькурон-ьт тала-т тороҷ кьнон. Ба’д казакои рус-ьт амалдорои агентстваи сиёси хьсари алалаш кьнон-ьт да гьрезаои ць ҷазои серуқубат халос кьнон.

Ам уоқеаи Поршънев халқ-но норозигӣ-и пь байни менаткашои Шъьғнон-ьт дигар раёнои Помери Ғарбӣ зиёт кẙл. Укумати подшои хауос шьд за, ам норозигио ҷьмбишъи уасеи мардьмӣ (народное движение)-бо на ижьму.

15 ноябри соли 1904 генерал-губернатори Туркистон губернатори (ҳ)арбии уилояти Фарғона-бо дар бораи ҷорӣ кьнẙки идоракьнии рус пь Шъьғнон, Рушъон-ьт Уахон сьпорьшъ даю за, таклиф тиёр кьнон.

Мьборизаи фа’ол-ьт беамони мардьми Помери Ғарбӣ амири Бьхороӣ маҷбур кẙл за, шьтқарии мардьм (ненавистньй) бек Мирзо Юлдош-бой-ьт уа ӣ наздикои (приближённье), агзӣ-и дига андоз ҷам’ кьнẙкьзо ӣ ць Шъьғнон ньвару.

Октябри соли 1917 Революцияи Кабири социалистии Октябр пь Петроград, Москва-ьт дигар марказои саноати ғалаба кьну.

1 ноябр коргаро, солдато-т қьшри камбағалтарини а(ҳ)олии шаари Тошкант ра(ҳ)барии балшевико-гẙл ба’ди ҷанги 4-руза ба мьқобили қьуаи зьдиреволюциони Укумати Мьвуқатии сарнагун кьнон. Пь Помер ба сабабои маалум (ук кьнҷи дири куастон за, ягон зауод-ьт фабрика ньст, мардьм қариб ць дьнё чъьпошът-ьт бехабар за, тарзи аёти нимфеодали-т патриархалии уло усон) Укумати Шурауӣ хела дьшътар барпо шьд. А(ҳ)олии Помер ць ғалабаи Укумати Шуравӣ, то П.Воловик-но хат за, ць Тошканти комитети умумипомерии солдат-бо це астудук, хабар ньст вьд. 2 июли соли 1918 ад хат пь комитети отряд байни солдато-т, ба’д комитетои (ҳ)ар як пост мьокима шьд-ьт мардьми Помер ць ғалабаи Революцияи Кабири Социалистии Октябр-он хабардор шьд.

Ба(ҳ)орои соли 1918 деқонои цьфур қьшлоқи волости Рушъон – Бар Рушъон, Дерзуд, Барзуд, Вамар-ьт дига қьшлоқои ив-бо наздик мьқобили истисморгарои маали-т белоказако шурьш сар кьнон. Амо ць руй-и бе яроқӣ, камтиҷрабагии деқони камбағал за, ук нақшаи мьайани амалӣ ив-но ньст, агзӣ-и дига хоинии мьлоои курсауод, ив шурьшон пахш кẙл.
Ниалло Азиз қайд кьну за, тобистони соли 1918 барқарор кьнẙки алоқа отряди сарадии Помер-гẙл ць шаар-и Тошкант отряди илоуагӣ ба сарварии улокин поручики армияи подшоӣ Афанасевӣ асдаён.

Аксарияти отряд-но одамо зьдиинқилобӣ (контреволюционер)-он вьдẙк. Акда отряди а’зои ташкилоти гвардиячиёи сафед-полковники руc Зайцев-ьт полковники англис Бейл ташкилон кẙлẙк. Раиси Шурои Уш балшевик Стренский аньзд то отряд-ной асдайук СНК-и АССР Туркис¬тон-бо хабар дудук: "…айати команда тарафдори Укумати Шурауӣ ньст, ць руй-и за, пь отрядон элементои австрягӣ (пленикои (ҳ)арбии австриягӣ) липтар, (касьв за, хи сарнайзао-и тар тьмьх фьр набьлгонон." Тоза кьнẙкӣ отряд ць гвардиячиои сафед-бо қьуат насуки босмачигари-т унсур (элемент)-ои зьдиинқилобӣ сабаб шẙ. Тирамои соли 1918 ад отряд Помер-бо иду. Унсурои реакционӣ (иртиҷоӣ) за, уло пь айати отряди Померон це вьд, сардории полковник Фенин-гẙл Укумати Шурауион қабул ньст кẙл-ьт тартиботи Укумати мьуақатийон ць дẙст ньст дуд. Қайд кьнẙк даркор за, отряд илоуагии Афанасев-ной идук-гẙл, фа’¬олияти зьдиинқилобии офицерои сафед ук-дак қьуат насу. Дар баробари дан, отряд-но исук-гẙл а’олии Помер ць ғалабаи Инқилоби Бьзьрги Октябр пь Москва, Петроград-ьт дигари марказои саноатии Россия-ьт Осиёи Миёна пьра ма’алумот зẙғд-ьт ць наздикӣ шьнос шьд. Ад-и сар дẙки норозигио-т э’тирози халқи менаткаш-бо сабаб шьд. Ташуиқоти зьдиинқилобии офицерои сафед на пь байни салдатои қатори-ьт на пь байни а(ҳ)олии Помер хь-бо замина пайдо ньст кẙл. Зьдиинқилобчио сардории полковник Фенин-гẙл ба умед вьд за, Укумати Шурауӣ-бӣ лип напийову. Амо Укумати Шурауӣ агзӣ за, пь маркази Росия, ак-дай-гник пь Туркистон-мьс мьстакам фьринд. Гвардачиои сафед сардории полковник Фенин-гẙл даркон кẙл за, Укумати Шурауӣ пь марказ мьстакам астẙк-ьт пь Помер-ьс аракати инқилоби-демократии омма липтар шẙ, миёнаи мо(ҳ)и ноябри соли 1918 пул-ьт яроқи зондзон-ьт кь Уахон ҷиён тар Индьстон.

Ць ҷьк-и постои отряди Помер амаги 32 солдат ташуиқоти офицерои сафед-бо дудук шьд-ьт ив-гẙл-он ҷьст. Ба’ди ив тацẙк комитети умумипомерӣ-и Укумати мьуақатӣ бар(ҳ)ам хẙл. Пь ҷьк-и постои Помери Шарқи-т Ғарбӣ шьмораи ками солдатои инқилоб-бо содиқ-ьт укчанд офицерон фьринд. Ба ғайри уан-ьв пь Помер милицияи халқӣ за, соли 1918 ташкил шьд фьринд. Саруари-и пь хи дẙст капитано Юнг, Заёмкин-ьт отряд-но врач Вичич-он зẙғд.

Ғалаба кьнẙки революцияи социалистӣ-бо пь Помер соли 1918 ташкил шẙк-и милиция ць исоби а(ҳ)олии таҷоӣ – тоҷико-т қьрғьзо-но амияти фай ката вьд. Гап пь уан за, 10 июни соли 1918 Шурои Комиссарои Халқии АССР Туркистон-бо назардошти амияти сиёси-т (ҳ)арбӣ – стратегии Помер қарор қабул кẙл за, ць исоби а(ҳ)оли пь айати 300 нафар милиция ташкил шẙ.
Вахти за ЦИК АССР Туркистон ць ғалабаи Укумати Советӣ пь Помер пьзину, ноябри соли 1918 қарор қабул кьну за, Помер-бо комис¬сияи (ҳ)арбӣ-сиёсӣ отряди иловаги сардории коммунист А.А.Холмаков -гẙл астудук шẙ. Пь айати отрядон 20 азои РКП (б) вьд. Ба’ди азоб-ьт уқубати зиёт кь кьтал, шъах-ьт шъовалои қин комиссия-ьт отряд феврали соли 1919 Хорьғ-бо идон. Вазифаи комиссия расми кьнẙки органои халқи революционии укумат-ьт мьофизати сар(ҳ)ади РСФСР пь Помер вьд. Охирои соли 1918 авалои соли 1919 пь қьшлоқо ревкомо ташкил кьнẙк сар шẙ. Баори соли 1919 сьезди ревкомо шьхсу за, пь ван дар бораи якҷо шẙк-и Помери Ғарб-ьт Шарқӣ қарор қабул шẙ, - пь хи ёддошто қайд кьну А.Наврузбеков.
Комунисто ро(ҳ)барии Холмаков-ьт ҷьвонои Укумати совет и-бо содиқ-гẙл қатори милиция-и халқии пьр кьнон-ьт мьофизати Помери Ғарбӣ-бо камар вондон за, Укумати совети-и ць дẙст надаён.

Вахти за А.Холмаков шьд Мьрғоб-бо тартибот ҷори кьнẙк-ьт Укумати совети мьстаакам кьнẙк ць удуди Авғоньстон Хорьғ-бо цьфур мадяр (венгр) чанд-ёна вьрẙк вур-ьт мьлтьқои англиси-гẙл мьсала. Мадярои сафед (беломадьярь)-он над-ьт ив яроқон порфьд. Холмаков ць Помери Шарқӣ унижъук-бо бьховд за, Тошкант-бо ванв-и асдаю. Локин, 23 июни соли 1919 бевақтии шъаб, авондов атиён пь анбор (склад) мьсала шьон-ьт Холмакови, сардори пости Мьрғоб Гудинович-ьт фелдшери отряди Помер Носовӣ жанон-ьт Холмаков-ной куч-и вазмин захми кьнон. Ук нафари абнисон-ьт ҷиён тар Авғоньстон. Ба’ди Холмаков-ной мьрẙк 24 июли соли 1919 иҷрои вазифаи сардори сиёсии раёни Помер ба гардани П. Воловик вогьзор шьд за, врач Вичич-ьт фа’олои дига-гẙл қоим кьẙки интизом пь байни солдато, милицияи халқӣ-бо чораҷуи кẙл-ьт мьбориза ба мьқобили зьди¬инқилоб¬чио-т босмачо-бо-и сафарбар кẙл.
Давлатои империалистӣ, ць-ҷьк-уло Англия гвардиячиои сафед-ьт босмачои водии Алай-ьс ба воситаи хи вакил (консул) пь Қошъғар Эссертон ць пул-ьт яроқ таамин-ьс кẙл. Ав хак пь води Алай-ьт Помери вьдẙк-ьт қьваои зьдиинқилобӣ Алай қьрбошӣ Ҷонибек-ьт эшонои Помер-гẙли пь робита вьдẙк.

24 феврали соли 1920 Армияи Сьрх Уш, Гьлча-т дига ҷоои а(ҳ)олиньшъини бомьвафақият озод кẙл-ьт Помер тараф-бо-и шъовал атъ кẙл. Барои мьбориза ба мьқобили босмачо Партияи комунисти ҷьк-ҷо отрядои гвардиячиои сьрх ташкил кẙл. Босмачо-с а(ҳ)олии бечораи ғорат кẙлон-ьт жадон-ьс, жонҷ-ьт кудак-бо-мьс раам-ьс накẙлẙкон, қьшлоқо-с пьдитукон, завод-ьт фабрикао-с вайрон кẙлẙкон.

Уазияти гвардиячиои сафед мьстакам ньст вьд. Полковники гвардияи сафед (белогвардейцы) Тимофеев дан-и (ҳ)ис кẙл-ьт апрели соли 1920 хи отряд-но постои ғарбии пь пости Лангар ҷам’ кẙл-ьт ак-ад мо(ҳ)и апрел-дакӣ Индьстон (Чатрор)-бо ҷьст.

Ба’ди ҷẙки отряди гвардияи сафед тар Авғонистон-ьт кь уан Индьстон-бо барқарор кьнẙки Укумати советӣ-бо фрӣ шароито пайдо шьд.

Та(ҳ)ия-ьт тарҷьмаи Вафои Ҳайдар ць русӣ зьвẙк